Plaattektoniek: motor van het 'systeem aarde'

De grote structuren van het aardoppervlak, zoals de vorm en verdeling van de continenten, het vóórkomen van hooggebergten en oceanische ruggen, de gordels van vulkanen en aardbevingen, worden alle verklaard met de theorie van de Plaattektoniek 1). De theorie, ontwikkeld tussen 1960 en 1970, stelt dat de korst van de aarde over het oppervlak van de planeet beweegt. Inmiddels is die beweging met behulp van nauwkeurige satelliet-geodesie ook werkelijk vastgesteld. De motor voor het schuiven van stukken aardkorst is de warmte van het inwendige van de aarde. De bewegingen beïnvloeden niet alleen het uiterlijk van de aardbol, vorm en ligging van continenten, ondiepe zeeën en oceanen, maar uiteindelijk ook vele, zo niet alle andere deelprocessen van wat we wel het 'systeem aarde' noemen, van deformatie en metamorfose van gesteenten, tot het klimaat - ijstijd, broeikas, moesson - en de ontwikkeling van het leven. Zonder de beweeglijkheid van de aardkorst is er geen opbouw van reliëf door gebergtevorming en vulkanisme, geen afbraak van het aardoppervlak door verwering en erosie. Zonder deze continue vernieuwing van de aardkorst zou er geen leven op aarde mogelijk zijn. De unieke eigenschappen van de planeet aarde in het zonnestelsel berusten op een combinatie van kenmerken die op zichzelf niet allemaal uniek zijn. Een of andere vorm van plaattektoniek komt of kwam mogelijk ook op Venus voor. Vulkanen zijn er ook op Mars, Venus en op de Jupitermaan lo. Maar het is de toevallige combinatie van de afmeting van onze planeet, de stabilisatie van zijn oriëntatie door de maan en van zijn afstand tot de zon die maakte dat alle stukjes van de puzzel op hun plaats vielen en een aards milieu ontstond waarin leven zich kon ontwikkelen. Vloeibaar water en plaattektoniek zijn hoekstenen van het aards milieu. De andere planeten moeten het doen met combinaties van eigenschappen die ze onbewoonbaar maken voor het ons bekende soort leven. In dit artikel gaat het om de plaattektoniek, zijn energiebronnen, relatie tot processen in het diepe inwendige van de aarde en vooral over zijn effecten op het aangezicht van de planeet.