Reproductive behaviour of stingless bees: nest departures of non-accepted gynes and nuptial flights in Melipona favosa (Hymenoptera: Apidae, Meliponini)

Voortplantingsgedrag van angelloze bijen: verlaten van het nest en bruidsvluchten van Melipona favosa (Hymenoptera: Apidae, Meliponini). Angelloze bijen (Apidae, Meliponini) zijn evenals de hongingbijen (Apidae, Apini) hoog-sociale bijen, dat wil zeggen met omvangrijke kolonies en complexe taakverdeling. Het gedrag binnen de kolonie verschilt sterk van dat van de honingbij (Apis mellifera). Dit geldt met name voor het voortplantingsgedrag. De soorten van het geslacht Melipona zijn binnen de angelloze bijen bijzonder door de afwijkende wijze van koninginnenproductie. Jonge koninginnen ('gynes') worden in grote aantallen en doorlopend eproduceerd. De tot nu toe beschreven voortplantingsmogelijkheden van deze jonge koninginnen zijn beperkt tot opvolging van de moederkoningin en vestiging in een dochterkolonie (door middel van 'zwermen'). Echter juist bij Melipona komt vervanging van de oude koningin, evenals zwermgedrag, slechts sporadisch voor. Het agressief gedrag van werksters gericht op jonge koninginnen was al lang algemeen bekend; hierbij worden de jonge koninginnen gedood. Deze worden in de bestaande wetenschappelijke literatuur als overbodig aangeduid. Ons doel was om te onderzoeken of de dagelijks geproduceer de jonge koninginnen mogelijk andere voortplantingsmogelijkheden hebben. Door gedetailleerde bestudering van het gedrag van jonge koninginnen in het nest en met een methode waarbij nestverlatende jonge koninginnen worden onderschept, konden wij vaststellen dat 57% ervan in staat is om uit te vliegen. Nadere analyse van het agressieve gedrag van de werksters laat zien dat deze agressieve interacties, die dagen kunnen duren, vaak voor langere tijd worden onderbroken. Werksteragressie leidt bijna nooit meteen tot de dood van de jonge koninginnen. Onze conclusie is dat juist door deze 'gecontroleerde' agressiviteit van de werksters jonge koninginnen er in kunnen slagen het nest te ontvluchten. Onze hypothese over de evolutionaire functie van dit gedrag is ontwikkeld in de lijn van gangbare theorie met betrekking tot de bijzondere verwantschappen binnen kolonies van de (haplodiploïde) sociale Hymenoptera: door de extreem hoge verwantschap van werksters met jonge zusterkoninginnen zijn de genen van de werksters erbij gebaat dat de jonge koninginnen uitvliegen om zich buiten de kolonie voort te planten. Een kernpunt bij deze hypothetische verklaring is de vraag of nestverlatende jonge koninginnen inderdaad de mogelijkheid hebben om tot voortplanting te komen. Dit wordt behandeld in een volgend artikel.