Opkomst en ondergang van een sympatrisch broedende populatie kiekendieven Circus in het laagveenmoeras De Weerribben (1971-2007)

Together with De Wieden, the lowland fen of De Weerribben in the central Netherlands (52°47’N, 5°56’E) constitutes one of the biggest lowland marshes in western Europe. The marsh is enclosed by glacial formations in the north, east and south, and used to border the Zuiderzee, a shallow brackish inlet of 5000 km² which became the Ijsselmeer when the Afsluitdijk was closed in 1932. The creation of the Noordoostpolder in 1942 transformed De Weerribben into a landlocked marsh. Peat extraction started around 1300, and continued well into the 20th century when much of the original fen was reclaimed and turned into farmland (notably between 1928 and 1955). The present nature reserve, managed by the State Forestry (SBB), is 3500 ha in size, of which 1200 is reedland Phragmites (900 ha commercially cut, 300 ha managed by SBB), 1200 ha holds various stages of marshy woodland, and 1100 ha is a mixture of open water, meadows and mires. Until recently, the reserve used to be an important breeding place for Purple Heron Ardea purpurea, Bittern Botaurus stellaris, rails Rallidae, Black Tern Chlidonias niger, Great Reed warbler Acrocephalus arundinaceus and Bearded Tit Panurus biarmicus. All these species have disappeared, or have declined steeply. The present study describes the population dynamics of three sympatrically breeding harriers, i.e. Marsh Harrier Circus aeruginosus, Hen Harrier C. cyaneus and Montagu’s Harrier C. pygargus. The study started in 1974, and was preceded by a survey in 1971 (by H.N. Leys and coworkers) and exploratory activities in 1970-73. Data collection focussed on behaviour, mapping territories, finding nests, determination of clutch and brood size, habitat choice and food. Intensity of fieldwork reached a peak in March up to and including July 1975-98 and 2002-03, when on average 15-20 days per month were spent in the field. Additional information was received from reed cutters and personnel of SBB. In the early 1970s, numbers of Marsh Harriers in De Weerribben were still depressed (probably induced by pesticide usage in agriculture), but rapidly increased to a maximum of 23 pairs in 1980. This increase was somewhat steeper than found in The Netherlands at large, but the subsequent decline was equally steep, especially in the second half of the 1980s. Numbers in De Weerribben then steadily dwindled till only one or two (non-breeding) pairs remained in the 2000s (Fig. 1, Fig. 2). The frequency of non-breeding apparently increased from the mid-1980s onwards; before 1986, very few pairs (usually one or two each year) did not breed, but in 2002-07 not a single nest was located (in 8 territories). The species effectively vanished as a breeding bird from De Weerribben in 2002. Of the three harrier species, the Marsh Harrier was the only one typically resorting to wet reedland for nesting. Even when most reedbeds had been cut during the preceding winter, sufficient patches of old or unproductive reeds, often mixed with Typha angustifolia and/or Cladium mariscus, were present to provide cover. Nesting habitat up to and including 1985 was not quantified, but consisted largely of wet reedland. After 1985, only 27 out 66 nests were in dense reedland (14 times wet, 11 times dry or moist, 2 times not specified), another 27 nests were found in impoverished reedland, 7 nests in Cladium mariscus, 4 nests on top of Carex paniculata and 1 nest in a mixture of Phragmites and Phalaris arundinacea. This change in nesting habitat reflected the desiccation of the marshland. In 1974-2000, laying started between 9/10 April and 28 May, with a peak between 21 and 30 April (51% of all pairs). The average and median laying date was 28 April. In 1974-85, 109 out of 130 nests were successful (raising at least one chick to fledging, i.e. 83.8%), against 25 out of 49 nests in 1986-2000 (51.0%). Overall in 1974- 2000, clutch size averaged 4.67 (N=156, SD=0.90), number of fledglings/pair 2.37 (N=177, SD=1.68) and number of fledglings/successful pair 3.45 (N=134, SD= 1.11) (Appendix 1). Polygamy was a rare event up till 1986 (twice), but more frequent thereafter (recorded in 7 out of 15 years, with two and three cases in two years). Out of 97 prey remains found at/near nests, 29 were mammals (mostly voles and rats) and 62 birds (mostly ducks and Coots Fulica atra), with small numbers of eggs (twice), frogs and fish (Table 1). The breeding numbers of Hen Harriers in De Weerribben increased from a few in the early 1970s to a maximum of 8 in 1980-81, then declined till the last two pairs were recorded in 1993. Nesting sites were chosen in high marshes, where young growth of Salix, Betula and Alnus was interspersed with patches of rough herbage, shrubberies, bramble, and Phragmites with Sphagnum, Carex and Phalaris. Pure stands of reed were avoided. 33 out of 46 nests were found in wet patches of Cladium (N=10), Sphagnum (N=9), Phalaris (N=7) and similar vegetation types; only 13 nests were built in drier places with Deschampsia, Rubus, Lonicera and other plants. In 1974-93, start of laying ranged between 14 April and 1 June, on average on 4 May (N=41, median 5 May). Most clutches were initiated between 21 April and 15 May (Fig. 3). Mean clutch size was 4.4 (N=35, SDK .09, range 2-7), average brood size 3.24 (N=37, SDK. 19, range 1-5, excluding failed broods), and the average number of fledglings per pair 2.18 (N=45, SDK .62, range 0-5). Successful pairs raised on average 3.0 young (N=33, SDK .05, range 1-5) (Appendix 1); of 80 young sexed, 40 were male and 40 were female. Twelve out of 45 broods failed in various stages of the breeding cycle (73.3% successful). In 26 closely studied nests, 113 eggs resulted in 80 small chicks, of which 69 fledged (61% of egg laid). Polygamy was recorded ten times in 1976-83 and 1985; in seven cases, females deserted their shared male without having produced eggs, whereas chick mortality in the three remaining cases was higher than in monogamous pairs. Prey remains found on nests showed a biased diet (related to methodology), with a preponderance of fledgling Starlings Sturnus vulgaris (Table 1). In 1974-2007, nesting Montagu’s Harriers in De Weerribben were found in 1975 (1) and 1976 (3), with another pair recorded in 1971 (at least 2 fledglings). Montagu’s Harriers avoided dense reedland (Marsh Harrier habitat) and densely overgrown marshland (Hen Harrier habitat), and instead were found in the more open reedlands with a variety of herbs. Completed clutches contained 3,4 and 5 eggs. Egg laying started between 17 and 29 May (on average 23 May). Only 4 out 10 chicks in 3 nests fledged. The three harrier species bred sympatrically during at least part of the study period, showing a clear segregation of nesting habitat (and presumably of foraging habitat). However, all three species disappeared as a breeding bird, first Montagu’s Harriers (last year of breeding 1976), then Hen Harriers (1993) and finally Marsh Harriers (2002). This demise has multiple causes, of which habitat change – associated with mismanagement – is the most important. The transition of a reed- and water-dominated lowland marsh into a marsh largely overgrown with various stages of woodland was formerly largely prevented by commercial reed cutting and a natural water regime (very wet in winter, drier in summer). However, the water regime has been regulated since the early 20th century (especially in favour of reclamations), whereas the creation of the Noordoostpolder in 1942 (cutting off the connection with Ijsselmeer) resulted in seepage and drier conditions. This damaging situation was further aggravated when the State Forestry permitted the lowering of the water level in winter to favour reed cutting. This strategy necessitated the inflow of eutrophic water (from Frisia) during summertime, which strongly boosted eutrophication of the marshland. Subsidies on reed cutting, especially since 1980/81, were counterproductive and adversely affected harrier habitat and water reed. Meanwhile, farmland use in the neighbourhood of De Weerribben had been intensified, on top of a lowering of the water table; these changes negatively affected the food supply of harriers, with steep declines of voles and passerines. The ongoing desiccation of the marsh, and its concomitant habitat change, favoured a suite of predators hitherto absent, notably Red Fox Vulpes vulpes. Goshawk Accipiter gentilis and Buzzard Buteo buteo, resulting in a higher predation pressure on harriers. And despite De Weerribben being specifically protected by various national and international conservation laws, this did not deflect the substantial increase in human disturbance, not least because the State Forestry permits and promotes recreational activities even when contrary to nature conservation. The combined result is a heavily degraded marshland where harriers – and many other marshland breeding birds – have no place anymore. Woord van dank Altijd zijn kiekendieven mijn grote liefde geweest. Zij waren en zijn mijn passie, mijn leven. Ook Janny, mijn ex-vrouw, heeft dat geweten. Ooit begreep zij het ook. Dat was in de jaren 1970-73, toen wij in De Weerribben kampeerden. Ratten kwarnen’s nachts onze tent binnen en vraten ons in plastic zakken verpakte brood op. Zij gaf echter geen krimp. Jammer is het dat onze wegen door talloze misverstanden uiteen gingen. Erger vond ik het dat onze zoon, Marc, geen contact meer met mij mocht hebben... terwijl hij toen nog altijd mijn passie voor vogels decide. Maar toen hij twintig was, inspireerden hardrock en cocaine hem aanzienlijk meer, helaas. Geleidelijk verdween hij uit mijn leven. Nooit heb ik daarmee uit de voeten gekund... Maar het was helaas niet anders. Desalniettemin, bedankt voor je begrip en medeleven destijds, Janny! En ook jij, Marc, die op grote afstand al kiekendieven kon onderscheiden toen je slechts vier jaar oud was. Drie mensen hebben mijn ongecoordineerde liefde voor kiekendieven richting gegeven. In de eerste plaats was dat Wim (W.J.A.) Schipper, die op zijn onderzoek aan sympatrisch broedende kiekendieven onder Professor Doctor Karel H. Voous promoveerde (Schipper 1978a). Hij is – en was uiteraard ook toen al – een bijzonder integer mens die mijn passie kanaliseerde en via een vergunning van de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders legaliseerde. Hij wist mijn activiteiten beter op waarde te schatten dan ik dat zelf kon. En wat hebben we samen veel gave dingen beleefd! Een schuilhut bouwen bij een paartje Grauwe Kiekendief. Een schuilhut opgezet bij die wonderlijk schuwe en eenzelvige Bruine Kiekendief. Je hebt van een nesten zoekende vogelaar die zich niets aantrok van regels en vergunningen, een semi-professioneel ornitholoog gemaakt, Wim. Bedankt voor je vertrouwen en je onvoorwaardelijke vriendschap! De tweede mens die mijn leven met kiekendieven vorm gaf, was Nico van der Weide, voormalig districtshoofd in De Weerribben. Hij had een schier grenzeloos vertrouwen in mijn ornithologische kennis en in mijn natuurfotografie. Toen ik in 1970 de Kop van Overijssel leerde kennen en liefhebben, was vogelonderzoek voorlopig (buiten 1971 om) nog niet aan de orde en voor het nieuwe bezoekerscentrum in Ossenzijl zocht hij fotomateriaal. Met liefde heb ik hem dat gegeven. Daar stond van zijn kant een grote hulpvaardigheid tegenover. Altijd lag er een boot met buitenboordmotor en een voile tank benzine voor mij klaar. Steeds begeleidde hij mij bij het fotograferen van vogels op en bij hun nest en van tevoren en na afloop controleerde hij op mijn verzoek de toestand van het nest. Zelfs zat hij in 1974 een halve dag in mijn schuilhut bij een Blauwe Kiekendief met jongen en hij noteerde hun prooien en hun gedrag. Door hem bleef De Wieden, hoe mooi ook, buiten beschouwing en koos ik defmitief voor De Weerribben. Jammer, Nico, dat je veel te vroeg uit dit leven werd weggeroepen. Nooit meer heb ik onder districtshoofden waarlijk vrienden gehad. Zelfs werden zij – door mijn reele kritiek op het beheer – mijn vijanden. In de derde plaats wil ik Rob Bijlsma noemen, een bevlogen ornitholoog met een originele visie op het vogelleven in Nederland. Rob, die weet waarover hij het heeft als hij praat of schrijft over natuurbeheer. Rob met zijn briljante en met humor doorspekte lezingen... maar ook met zijn machteloze woede als natuurbeschermingsinstanties weer eens waarden opofferen omwille van aanzien en euro’s. Ik leerde hem kennen als nestor van de Nederlandse roofvogelbescherming. Je hebt mij altijd in mijn kiekendievenonderzoek gestimuleerd en gesteund, Rob. Een van je brieven eindigde met zo’n karakteristieke RGBgroet: “Toedeloe! En denk erom dat je niet uit je bootje valt!” Jij was het die ervoor zorgde dat ik dit artikel tot een goed einde wist te brengen en je zegde mij al bij voorbaat plaatsing toe in je lijfblad ‘De Takkeling’. Over vertrouwen gesproken! Verder wil ik het kort houden. In 37 jaar leer je zoveel betrokken mensen kennen dat ik mij tot een opsomming beperk. Zo zijn er mijn vrienden Sjoerd Bakker, Jeroen Bredenbeek, Emile de Leeuw en Roel van der Veen, met wie ik heel wat dagen en nachten rond zwierf door De Weerribben. Daar is ook mijn neef en grote vriend Bob Woets, die in een uurtje op drie plaatsen in De Weerribben Appelvinken aantrof waar geen vogelaar ze voordien ontdekte. Ook is er Rob van Leeuwen die mij er in discussies toe bracht de habitatkeuze van de Blauwe Kiekendief in een nieuw perspectief te plaatsen. Dan heb je de rietsnijders Aaldert Muis en Piet de Boer, die meer om ‘hun’ vogels gaven dan alle medewerkers van SBB bij elkaar. Dank ook aan Dirk Hoen, houder van een ringvergunning en (bijna) altijd bereid om zijn medewerking te verlenen. Dan zijn er de mensen van het Zoologisch Museum te Amsterdam die heel nauwgezet prooiresten voor mij determineerden: Tineke Prins, Kees Roselaar, Jan Wattel. En het Vogeltrekstation in Heteren, met name de heer B.J. Speek, ben ik erkentelijk voor het verlenen van een vergunning om Blauwe Kiekendieven te kleurringen. In alfabetische volgorde wil ik ten slotte nog noemen: Frans Blanckenborg (SBB, NM), Freek Blom (SBB), Symen Deuzeman (SOVON), Rens Dubbelt (SBB), Klaas Eigenhuis, Thijs van Galen (WRN), H.B.P.E. Gemaat (entomoloog), Ger de Haan, Johan Hartemink, J, Holtman (die pro deo kleurringen voor de Blauwe Kiekendief vervaardigde), Fred Hustings (SOVON), Jan Jansen (computerdeskundige), Herman & Ge Klarenberg, Herman Leys (R1N), Paul Marcus, Ronald Messemaker (NM), Henriette Methorst, Dirk Moerbeek, Bertus Otten, Ed Pick (SBB), Harm Piek (NM), Henk Plat, Maria Quist (WRN), Jaap Riezebos, Magnus Robb (DBA), Jaap Rouwenhorst (stagiair), wijlen Rinny Siemonsma, Henk Sierdsema, Staatsbosbeheer De Weerribben (al was bet alleen maar vanwege het verstrekken van benodigde vergunningen), wijlen de beer Stobbe (Fries Natuurhistorisch Museum), wijlen Jaap Taapken (redactie Het Vogeljaar), Ronnie Veldkamp, Klaas Vledder, Anneke de Vries (vlinderdeskundige), Ank Woets, Menno Zijlstra (RIJP) en Henk Zumkehr. Wedden dat ik toch nog iemand vergeten heb... Sorry dan boor!